Ευρισκόμενοι σ’ ένα απεριποίητο, άγνωστο μέρος, μ’ ανθρώπους που μιλάνε ξένη γλώσσα ή δεν δείχνουν σαν εμάς ενδέχεται να φοβηθούμε. Ανάλογα με τις διακηρυγμένες πολιτικές μας πεποιθήσεις μπορεί να νιώσουμε ενοχή (καλά εγώ φοβάμαι τους μετανάστες; τι είμαι, καμιά ρατσίστρια;) ή οργή (γιατί δεν κάνει κάτι οι κυβέρνηση με δαύτους;) ή άλλα συναισθήματα που προβάλλονται πάνω στα κτίρια της γειτονιάς και τα νοθεύουν. Άλλο παράδειγμα: πάμε σ’ έναν ημιεγγράμματο δικηγόρο, αλλά νομίζουμε πως οι υπηρεσίες του ορθώς κοστολογούνται ακριβά, μιας που ο ίδιος είναι καλοντυμένος άνδρας, ηλικίας γύρω στα 50, ικανός να μιλάει επιθετικά και να επιβάλλεται-ποιότητες που, εσφαλμένα, συγχέονται με τις καλές νομικές υπηρεσίες.
«Αν και η αξιολόγηση που κάνετε για ένα άλλο άτομο μπορεί να φαίνεται ορθολογική και εκούσια, ωστόσο επηρεάζεται έντονα από αυτόματες, ασυνείδητες διεργασίες […] Ο νους μας απορροφά αναπόφευκτα τις κατηγορίες που καθορίζει η κοινωνία στην οποία ζούμε. Οι κατηγορίες αυτές διαπερνούν τις ειδήσεις, τα τηλεοπτικά προγράμματα, τις ταινίες και όλες τις πτυχές του πολιτισμού μας. Και επειδή ο εγκέφαλός μας κατηγοριοποιεί από τη φύση του, τείνουμε να δρούμε με βάση τις συμπεριφορές τις οποίες αντιπροσωπεύουν αυτές οι κατηγορίες».
Αυτά διαβάζω στο βιβλίο Κάτω Από Το Κατώφλι, Το Νέο Ασυνείδητο Και Τι Μας Διδάσκει (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης), γραμμένο από τον Leonard Mlodinow, διάσημο συγγραφέα και επιστήμονα με πορεία στο Μαξ Πλανκ, το Caltech κλπ. Έτσι εξηγείται και η απέχθεια του καλλιεργημένου κοινού προς τα προϊόντα της κουλτούρας που αναπαράγουν τα στερεότυπα. Αισθανόμαστε κάτι σαν υποτίμηση της νοημοσύνης μας όταν περνάμε στο δρόμο και βλέπουμε μια διαφήμιση τράπεζας αποκλειστικά με άνδρες (μόνον αυτοί επενδύουν, επιχειρούν ή παρέχουν τραπεζικές συμβουλες;), όχι επειδή απλώς αναπαριστά την πραγματικότητα εσφαλμένα, αλλά κι επειδή θα ανατροφοδοτήσει μια λάθος άποψη για την εμπλοκή των γυναικών στις επενδύσεις.
Το ίδιο προβληματική είναι και η προκατάληψη υπέρ των λευκών. Διάφορες έρευνες που επικαλείται ο Mlodinow (σελ. 156 επ. της ελληνικής έκδοσης) δείχνουν πώς χρειάζεται μία συνειδητή, πιο αναλυτική στάση στα πράγματα προκειμένου να ξεπεράσει κανείς εσωτερικευμένη δυσπιστία προς τους μαύρους. Σκεφτείτε σε πόσες ταινίες ο μαύρος είναι ο λακές και ο λευκός ο «εγκέφαλος».
Άλλωστε «ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1980, πολλοί ψυχολόγοι θεωρούσαν την πρακτική των διακρίσεων μια συνειδητή και εκούσια συμπεριφορά» και δεν τη συσχέτιζαν με την τάση του «εγκεφάλου να κατηγοριοποιεί». Το 1998, όμως, μία ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον δημοσίευσε ένα ερευνητικό άρθρο όπου ισχυριζόταν με στοιχεία πως γίνεται υπόρρητη χρήση στερεοτύπων. Κατά τον Mlodinow η συζήτηση άλλαξε ριζικά από τότε. Ασυνείδητοι συσχετισμοί μάς κάνουν να αποδίδουμε σε πρόσωπα χαρακτηριστικά τα οποία έχουμε μάθει να συνδέουμε με μία συγκεκριμένη κοινωνική κατηγορία. Απαλείφουμε την περιπλοκότητα του ανθρώπου.
Δεν είναι, λοιπόν, μόνον απλοϊκός ο τρόπος που βλέπει ένας ρατσιστής τους άλλους (είναι «επικίνδυνοι», άχρηστοι, «παρασιτούν»), αλλά και ο τρόπος που η κοινωνία βλέπει μερικές φορές τους ρατσιστές-σαν να είναι ένα μόνο πράγμα ή σαν να το κάνουν εντελώς επίτηδες και από μοχθηρία. Αντίστοιχα, μπορεί να νομίζουμε πως αυτές οι ανεπεξέργαστες κρίσεις υποδηλώνουν κάποια μόνιμη στάση του ατόμου στα πράγματα, ενώ μάλλον δείχνουν κάτι, άσχημο, για τον τρόπο που η κουλτούρα, η εκπαίδευση, τα ποπ τραγούδια, οι ειδήσεις κλπ. χειραγωγούν την ανθρώπινη σκέψη.
Σπανίως θα πει κάποιος «σε μισώ επειδή είσαι γυναίκα» ή θα εμφανιστεί στο δικαστήριο να δηλώσει «ναι, τον σκότωσα με ρατσιστικό κίνητρο». Αν και δεν λείπουν οι ανόητοι.Το θέμα είναι ν’ ασχοληθούμε μ’ αυτά που δεν λέγονται ή συσκοτίζονται με τα λόγια και επενεργούν στην κρίση μας. «Η πρόκληση που θέτει η επιστήμη προς τη νομική κοινότητα είναι να προχωρήσει πέρα από αυτό το σημείο και να αντιμετωπίσει το πιο δύσκολο ζήτημα των ασυνείδητων διακρίσεων, της μεροληπτικότητας που είναι ανεπάισθητη και κρυφή ακόμη και για εκείνους που την ασκούν». Τι να κάνουμε, λοιπόν; Να κόψουμε τον μεσοκοιλιακό προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου μας, για να μην βλέπουμε κατηγορίες, μόνο άτομα; Όχι φυσικά.
Έχουμε κάτι που μάς φέρνει πιο κοντά στον θεό, παρά στο ποντίκι: την ικανότητα να πλάθουμε το κεφάλι και τον κόσμο γύρω μας. Η ασυνείδητη μεροληπτικότητα, «η τάση μας να κατηγοριοποιούμε τους ανθρώπους μπορεί να επηρεαστεί από τους συνειδητούς μας στόχους». Η στοχαστική, αναλυτική, συνειδητή σκέψη μας μπορεί να έρθει και να διορθώσει τις πρώτες εντυπώσεις. Δεν κινδυνεύω, λοιπόν, σε μια γειτονιά μεταναστών σε μια μεγάλη πόλη, αναζητώ το μέρος που θα πουλάει τα πιο εκλεκτά εδέσματα σε χαμηλή τιμή, απολαμβάνω τη βόλτα μου, τσεκάρω αν χρειάζομαι κούρεμα. Αυτή η εμπειρία αποθηκεύεται κάπου μέσα μου ως θετική κι αυτό επηρεάζει το βλέμμά μου σε μια σειρά από πράγματα. Θα επανέλθω στο ζήτημα.
